Kochaj cudze bardziej niż swoje

2015-08-13 19:04

 

Kochaj bliźniego swego jak siebie samego – to przykazanie ma sens nie tylko jezusowy (tak odpowiedział przed egzekucją[1]): jest to przesłanie nakazujące empatię, przyjazne wczucie się w pozycję innego człowieka, by „jego sposobem” oceniać jego postępki i potrzeby, a wtedy sprawiedliwe dawać oceny, kiedy zaś trzeba – nieść realne ukojenie, a nie fasadę charytatywno-filantropijną. A kiedy zyskujesz – podziel się sprawiedliwie z każdym, kto się do tego zysku przyczynił, bo najgorzej jest wszystkie zasługi (i owoce) przypisywać sobie samemu.

Przyswajaj co się da, i nie oglądaj się na innych, a opędzaj się od nich, jeśli są natrętni. Tyle zysku co w pysku. Tu od razu widzimy, że indywidualizm jest stawiany dużo wyżej niż racje społeczne, zbiorowe, wspólnotowe. Owe racje przy takim podejściu utrzymywane są „pancerną” dyscypliną (w odróżnieniu od dyscypliny zwanej „świadomą”[2]). Pamiętaj, że zwycięzcy nikt nie rozlicza, głównie dlatego, że pokonany jest zbyt słaby, a pozostali na wszelki wypadek – współczując pokonanemu – łaszą się do zwycięzcy, by ich nie potraktował podobnie.

Rozróżnienie między przedstawionymi wyżej formułami jest „krzyżowe”: jeśli zdobywanie-wytwarzanie owoców działania opiera się na indywidualnej zmyślności, przedsiębiorczości – to podział puli powinien – najlepiej proporcjonalnie – uwzględniac wkład „pomocników i współpracowników”, których starania mają być odpowiednio, sprawiedliwie wynagrodzone. Natomiast jeśli sukces odniesiony jest solidarnym zbiorowym wysiłkiem na zasadzie komplementarności działań – to owoce dzielone są wedle „klucza” dającego podstawę „hierarchii ważności”.

Jeszcze raz: kiedy wypracowujemy „każdy swoje” – dzielimy wedle rzeczywistego wkładu do sukcesu, a kiedy wypracowujemy w żelaznej dyscyplinie – dzielimy wedle pozycji w zbiorowości.

Można o tym dyskutować w nieskończoność, ale taka jest obiektywna różnica między tym, jak funkcjonuje „zachód” Europy i „wschód” Europy. Różnica co do zasady, a nie co do szczegółów – podkreślmy na użytek malkontentów.

To dlatego jednym z rytów „amerykańskości” jest wspieranie bez zawiści każdej inicjatywy, bo kiedy „jemu” się powiedzie” – ja „swoje” i tak otrzymam, skoro współuczestniczyłem i czynnie współdziałałem (można powiedzieć: Amerykanie modlą się o rodzimych, albo przynajmniej naturalizowanych przedsiębiorców, których wciąż im mało). Nie uświadczysz takiego podejścia we wschodniej części kontynentu europejskiego, gdzie słowo „urawniłowka” albo „polskie piekiełko” (ściąganie w dół tych, którzy się „wychylają”) – to wciąż wyznaczniki gospodarcze.

I oto jesteśmy w Europie Środkowej, gdzie obie – bądź co bądź przeciwstawne – formuły, oba podejścia nakładają się na siebie: esencja-natura kulturowo-cywilizacyjna trzyma nas w formule „słuchaj się silniejszego, ale dbaj o swoje”, za to rozumiemy, że przyrost bogactwa jest najskuteczniejszy w formule indywidualistycznej, „sprywatyzowanej”. Znaleźliśmy sobie – w Polsce, Ukrainie, Rumunii, na Węgrzech czy Litwie albo w Bułgarii i Serbii – rozwiązanie „mieszane”: dopuściliśmy, by o rzeczywistym (w abstrakcji od Konstytucji) ustroju gospodarczym i społecznym decydowała specjalnie wydzielona „klasa suwerenów”, dla której tzw. masa społeczna jest karmą podobną do masy gruntów, infrastruktury, wód, surowców, urządzeń państwowych. Wewnątrz tej „klasy suwerenów” mamy do czynienia z grą rynkową (przynajmniej do takiej zbliżoną), a pozostała (większościowa) masa społeczna ma do czynienia z nawisem regulacyjnym, sprzeniewierzenie się któremu grozi konsekwencjami w postaci „przegranego losu”, a swoich – nawet słusznych” racji nie dojdzie przed żadnym wymiarem sprawiedliwości. Chyba że „suweren” podpadł „systemowi-ustrojowi” albo został wskazany jako „kozioł ofiarny” w chwilach przesileń politycznych.

Zajwisko „klasy suwerenów” nie funkcjonuje tak „sprawnie” w Rosji (gdzie „car” albo lokator lokalnego „kremla” może interweniować „ręcznie”, tak jak to zrobił Putin wobec Deripaski[3]. Nie mówimy tu – dla jasności – o wąskiej warstwie tzw. „oligarchów” środkowo-europejskich, ale o dużo szerszej formule „przedsiębiorczości” nomenklaturowej, która karmi się dobrem wspólnym i wyzyskiem „szarej masy pracowniczej”, w komitywie z administracją lokalną (zwaną eufemistycznie samorządową), w takiej samej komitywie z państwowym obszarem tworzenia i egzekwowania prawa, zapewniając sobie przyjazny immunitet, kiedy kroczą „na granicy prawa”, maskując swoje bezeceństwa filantropią i wspieraniem obszaru charytatywnego, oddając „co trzeba” ludziom u szczytów władzy politycznej, uzyskując sekretne wsparcie od służb, mając po swojej stronie sponsorowane reklamami media.[4]

Możnaby od biedy nazwać to „monarchią socjalistyczną”: każdy z „klasy suwerenów” ma – wcześniej „rynkowo” ugrane -  swoje niezależne, chronione włości naturalne, materialne i ludzkie, wobec których jest patronem, ojcem, gospodarzem, udzielnym księciem (przykład jeden z licznych: Henryk Stokłosa), a we włosciach tych jest szafarzem wszystkiego w każdej wyobrażalnej sferze zycia codziennego. W tym sensie wsie, miasteczka i wolne przestrzenie są „dobrem wspólnym pod patronatem suwerena”.

To w tych warunkach zrodził się, a na pewno w pełni rozkwitł tzw. paradoks dobra wspólnego[5]. Przy czym owym dobrem wspólnym jest „dominium suwerena”, a szara masa (w dużej części nie-pracownicza) dożywia się na „wspólnym-cudzym” ryzykując gniew suwerena, konflikt z „nawisem regulacyjnym”, nierzadko na skutek usłużnego czy odpłatnego donosicielstwa.

 

*             *             *

Dokonajmy jeszcze raz porównania tego co paryskie i tego co moskiewskie[6], z nieco innej perspektywy. Na przykładzie paradygmatu kulturowo-cywilizacyjnego odnoszącego się do postawy ekonomicznej

Paradygmat anglosaski: jeśli masz jakąś potrzebę – szukaj „sposobu” (gra o sumie większej niż „zero”[7]), własnego przemysłu, jak ją zaspokoić. Taki paradygmat został wielowiekowo wypracowany na technicznej ścieżce rozwoju cywilizacyjnego, począwszy od Bliskiego Wschodu, poprzez Helledę i Rzym. W ten sposób odkryto o pogłębiono pojęcie Pleromy, czyli idealnego zbioru form doskonałych dla wszystkiego, co było, jest i będzie (nastąpi). Zadaniem człowieka jest tu zbliżanie się do doskonałości siebie samego i wszystkiego, czego się tknie i podejmie.

Paradygmat słowiański-rosyjski: jeśli masz jakąś potrzebę, rozejrzyj się, kto i jak już ją zaspokoił, po czym przysposabiaj się, by przechwycić to od niego. Takie podejście charakteryzuje pionierską ścieżkę rozwoju cywilizacyjnego (Mongolia Temudżyna, Arabia, imperium Tamerlana, Rosja). Tak wielowiekowo wykreowano pojęcie Bohatyr (patrz: literackie byliny): to taki ktoś (mąż), kto wyrasta nad innych, ale dyskontuje to dla dobra pozostałych, których bierze w opiekę. Zadaniem człowieka jest tu chętne wpisanie się w rolę podkomendnego-podopiecznego z wiarą, że „szef” jest przywódcą a nie wyłącznie „władcą”, siewcą a nie wyłącznie rządcą (określanie A. Łukaszenki słowem „bat’ka”, z całą gamą „interpretacji”, chyba oddaje sens tego konceptu).

Pomiędzy tym co techniczne a pionierskie, tym co obiecuje Pleroma a tym co wyobraża Bohatyr – mieści sie Europa Środkowa – i swoimi trzewiami znakomicie pojmuje swoją „pograniczność kulturowo-cywilizacyjną”, tyle że mało jest na ten temat literatury.

 

*             *             *

Nie wolno zaczynać lektury Bogactwa narodów[8] przed lekturą Teorii uczuć moralnych[9]. Tej zaś lektury nie sposób podjąć (jeśli zależy nam na sensowności przedsiębrania lektury), zanim nie przeczyta się groteski O’Rourke’a[10]. Przy tym wiadomo, że groteski tej nie pojmie ktoś „bez przeszłości”, kto przez życie idzie udeptaną, pozbawioną meandrów i wybojów oraz cierpień i niepewności aleją. A – niestety – tylko takich pieszczochów pasie się statystycznymi, syntetycznymi, naszprycowanymi Noblem dopalaczami i komplementami (odżywkami), i tak najaranych okadza się Bogactwem narodów (właściwie omówieniem) w rozmaitych MIT-ach, Harvardach, Oxfordach, Sorbonach – i w warszawskim SGH.

Paradygmaty słowiański i anglosaski (dałem im wyraz w nieobronionej książce Ekonomia planu – wybrane atrybuty gospodarki typu rosyjskiego) – żrą się i zamęczają się sobą, nie dając spokoju każdemu pojedynczemu środkowo-europejczykowi, ale też całym społecznościom. Z tego misz-maszu wychodzą ekonomiczne-menedżerskie i gospodarczo-biznesowe potworki, straszydła, mamidła, przywidzenia, zjawy nieziemskie, których nie rozumieją ani ich domniemani stworzyciele, ani „operatorzy”: spróbuj ujarzmić dinozaura, którego odtworzyłeś po latach z wykopaliskowego DNA i który znalazł się oto w świecie ludzkich dzieł, zgoła innym, straszniejszym dla niego niż ten, w którym nastapiła zagłada tych miłych z natury stworzeń.

Koniecznie powinna powstać książka, uwzględniająca wspomniane na samym początku „krzyżowe” rozróżnienie paradygmatów anglosaskiego i słowiańskiego. Przypomnijmy ową krzyżowość:

Paradygmat	Wytwarzanie	Podział
Anglosaski	indywidualizm	sprawiedliwość
Słowiański	dyscyplina	nierówność
Krzyżowy obecny w Eur. Śr.	indywidualizm	nierówność
Krzyżowy pożądany	świadoma dyscyplina	sprawiedliwość

 

 

Jeśli nie powstanie taka ksiązka (a mówie o tym, oczywiście, symbolicznie, bo chodzi o zbbiorowa świadomość ustrojową), pogłębiać się bbędzie – obecny w Europie Środkowej od zarania poszczególnych państwowości – proces oswojenia[11] (Europą), o tyle przyzwolony przez Rosję i Orient, o ile w ich trzewiach tez takie oswojenie „swoje robi”.

Oswojenie zas jest najgorszym, co mogło nam się zrodzić w tyglu między dwoma racjami kulturowo-cywilizacyjnymi (dla ułatwienia, i tylko dlatego, nie włączyłem do rozważań trzeciego „ośrodka wpływu” na Europę Środkową, jakim jest orient, ze swoimi satrapiami i innymi wynalazkami).

 

*             *             *

Ciekawe, jak normę „kochaj bliźniego swego jak siebie samego” przyswajają np. Chińczycy, skoro w ich pojęciu kulturowo-cywilizacyjnym Państwo jest zasadą pobraną ze świata Uniwersum, świata, w którym człowiek to pyłek, przydatny i pożyteczny tylko wtedy, jeśli zdoła naoliwić przypadającą mu mikrocząstkę, mikrotryb wszystkiego co rzeczywiste, dosłowne, doczesne, a więc przymus, przemoc i dziesiątki całkiem poważnych prerogatyw, dla których urzędy, organy i służby oraz prawa są zaledwie widomym znakiem owej duchowej i estetycznej zasady. Indie na przykład swoje rozterki oswojeniowe skonsumowały w dwóch normach: ahimsa i satyagraha. Japończycy – w doskonaleniu dzieła „gajdżina” wedle sznytu swojego.

Chińczycy zdradzają objawy odurzenia, np. żądają płac równych kilkuletnim dochodom swoich ojców, budując megazabawki typu kolej tybetańska, stawiając kloce wysokościowców rzucające – dosłowny i symboliczny – cień na pagody.

Mam przeczucie, że rozwiązania środkowo-europejskie – a ich „zapach” już czuję, podobnie jak dudnienie nadchodzącego przesilenia – zrodzą się właśnie w Państwie Środka, jako podpowiedź oczywiście, a nie wzorzec.